Διαμαρτίες διάπλασης και περιβάλλον

Ι. Ν. Μάγρας, Θ. X. Τσιλιγιάννη

Σκοπός της παρούσας βιβλιογραφικής ανασκόπησης είναι η προσέγγιση των σημαντικότερων αιτίων μιας μεγάλης κατηγορίας παθολογικών καταστάσεων των ζωϊκών οργανισμών, οι οποίες είναι γνωστές από την εποχή ακόμη του Αριστοτέλη ως «διαμαρτίες κατά την διάπλασιν», σε συσχετισμό με τη σημερινή αχαλίνωτη ρύπανση αναρίθμητων περιοχών του πλανήτη μας. Οι διαμαρτίες διάπλασης δημιουργούνται κατά τη διάρκεια της προγεννητικής ανάπτυξης, μπορούν να προκαλέσουν εμβρυϊκό θάνατο, γίνονται ορατές μετά από αποβολή ή μετά τη γέννηση και είναι δυνατό να είναι από ελαφρές δυσπλασίες έως και βαριές δυσμορφίες (τερατογενέσεις).

Ανέκαθεν προκαλούσαν το ενδιαφέρον και αποτελούσαν πηγές προλήψεων και δεισιδαιμονιών αλλά και αντικείμενο επιστημονικής έρευνας. Στη διεθνή βιβλιογραφία υπάρχει πληθώρα καταγραφών μεμονωμένων ή και ομαδικών τέτοιων περιστατικών, ορισμένες από τις οποίες αναφέρονται ενδεικτικά.

Ιδιαίτερη σημασία παρουσιάζει η αναζήτηση των αιτίων, που προκαλούν τις διαμαρτίες διάπλασης, ώστε όταν είναι δυνατό να λαμβάνονται τα απαραίτητα μέτρα πρόληψης. Οι παράγοντες, οι οποίοι ευθύνονται για την πρόκληση των διαμαρτιών διάπλασης στα έμβρυα, χαρακτηρίζονται ως «τερατογόνοι» ή σε ορισμένες περιπτώσεις ως «εμβρυοτοξικοί» και συνήθως προσβάλλουν τα γεννητικά κύτταρα των γονέων ή τον οργανισμό της κυοφορούσας μητέρας. Στα θηλαστικά, στην πρόκληση των διαμαρτιών διάπλασης μαζί με τους τερατογόνους παράγοντες παίζουν ρόλο και άλλοι παράγοντες όπως είναι το είδος του ζώου, το είδος του πλακούντα, το συνολικό ιστοχημικό υπόβαθρο της μητέρας και του εμβρύου και το στάδιο της προγεννητικής ανάπτυξης κατά την έκθεση στον τερατογόνο παράγοντα.

Οι τερατογόνοι παράγοντες μπορούν να είναι γενετικοί ή περιβαλλοντικοί. Σε όλη τη διάρκεια της εμβρυϊκής ανάπτυξης υπάρχει αλληλεπίδραση ανάμεσα στο γονιδίωμα, που εξασφαλίζει τα γενοτυπικά χαρακτηριστικά του είδους και σε διάφορες επιγενετικές διεργασίες, που δημιουργούν τις φαινοτυπικές διαφορές. Η αλληλεπίδραση του γονιδιώματος με το μικροπεριβάλλον, στο οποίο αναπτύσσεται το έμβρυο, αποτελεί συχνά την κλείδα της δημιουργίας τερατογενέσεων. Οποιαδήποτε γενετική διαταραχή οδηγεί σε εκτροπή από τη φυσιολογική ανάπτυξη, επειδή η εμβρυϊκή ανάπτυξη εξαρτάται άμεσα από το γονιδίωμα. Γενετικές διαταραχές είναι δυνατό να προκύψουν από χρωματοσωματικές ατυπίες, από μη φυσιολογικά γονίδια και από περιβαλλοντικούς παράγοντες, είτε αυτοί είναι ενδογενείς είτε εξωγενείς. Γενετικές διαταραχές δημιουργούνται με την επίδραση ενδογενών ή εξωγενών περιβαλλοντικών παραγόντων.

Οι περιβαλλοντικοί παράγοντες είναι πολυάριθμοι, και ανάλογα με τη φύση τους, διατάσσονται κατά κατηγορίες, σε φυσικούς, χημικούς και βιολογικούς παράγοντες. Στους φυσικούς παράγοντες ανήκουν κατά κύριο λόγο οι ιονίζουσες και οι μη ιονίζουσες ακτινοβολίες. Μετά την τεχνητή παραγωγή ακτινοβολιών δημιουργήθηκε μία νέα μορφή περιβαλλοντικής ρύπανσης. Μεγάλο ρόλο στην αύξηση των περιστατικών συγγενών διαμαρτιών έχουν οι ιονίζουσες ακτινοβολίες, με τη μορφή της ελεύθερης πυρηνικής ενέργειας από βομβαρδισμούς, πυρηνικά ατυχήματα και ραδιενεργά απόβλητα. Οι μη ιονίζουσες ακτινοβολίες, όπως είναι τα ραδιοκύματα και τα μικροκύματα, που είναι γνωστές ως ηλεκτρομαγνητικές ακτινοβολίες ραδιοσυχνότητας, είναι χαμηλής ενέργειας.

Ωστόσο, η ακτινο-εμβρυο-τοξικότητά τους δεν είναι ευκαταφρόνητη. Εξαρτάται από την περιοχή του φάσματος, την πυκνότητα ισχύος, το “ρυθμό ειδικής απορρόφησης”, τη διάρκεια έκθεσης, την ευαισθησία του εμβρύου και των οργάνων του. Πολλές χημικές ουσίες παρεμβαίνουν δυσμενώς στη φυσιολογική εμβρυϊκή ανάπτυξη, με αποτέλεσμα να προκαλούν διαμαρτίες διάπλασης. Οι ουσίες αυτές μπορεί να είναι είτε φυσικές και να προέρχονται από το εξωτερικό φυσικό περιβάλλον ή να παράγονται από τον ίδιο τον οργανισμό, είτε τεχνητές. Τα περισσότερα φάρμακα θεωρούνται ως ύποπτα τερατογόνα. Ορισμένα φυτά περιέχουν επικίνδυνες εμβρυοτοξικές ουσίες και σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να καταναλώνονται από έγκυα ζώα. Διαταραχές στην προγεννητική ανάπτυξη είναι δυνατό να προκληθούν εξαιτίας της έλλειψης ορισμένων θρεπτικών ουσιών (τροφοπενίες).

Επίσης, διαμαρτίες διάπλασης παρατηρούνται και σε περιπτώσεις έλλειψης ιχνοστοιχείων. Λοιμογόνοι παράγοντες, όπως ιοί, βακτήρια, πρωτόζωα, μύκητες και παράσιτα, είναι δυνατό να διαπεράσουν τον πλακούντειο φραγμό και να προκαλέσουν διαταραχές στο έμβρυο. Ακόμη, ο εμβολιασμός έγκυων ζώων πρέπει να αποφεύγεται ή να γίνεται σε χρόνο που δεν θα είναι κρίσιμος για το έμβρυο. Τέλος, πρέπει να ληφθούν πολύ σοβαρά υπόψη διάφοροι άγνωστοι τερατογόνοι παράγοντες, οι οποίοι μπορεί να προκαλέσουν μεγάλο ποσοστό συγγενών διαμαρτιών.

Κατά την πρώιμη εμβρυϊκή ανάπτυξη, υπάρχει μία «κρίσιμη περίοδος», στην οποία το έμβρυο είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο στους τερατογόνους παράγοντες. Είναι ευνόητο ότι, αν κάποιος τερατογόνος παράγοντας επιδράσει στη διάρκεια της κρίσιμης περιόδου, θα αποδιοργανώσει τη φυσιολογική ανάπτυξη του εμβρύου με αποτέλεσμα τη δημιουργία συγγενών διαμαρτιών. Στο πλήρες κείμενο αυτής της ανασκόπησης γίνεται ανάλυση του τί μπορεί να συμβεί στην περίοδο αυτή.

Κατά το δεύτερο μισό του προηγούμενου αιώνα η συχνότητα εμφάνισης διαμαρτιών διάπλασης έχει αυξηθεί αισθητά τόσο στον άνθρωπο όσο και στα ζώα. Η αναφορά αυτή ενισχύεται από μία σειρά πραγματικών γεγονότων και καταστάσεων, όπως είναι η ανεξέλεγκτη χρησιμοποίηση της ατομικής ενέργειας και τα πυρηνικά ατυχήματα, η ρύπανση από μεγάλες και μικρές πολεμικές συρράξεις, η ακατάσχετη βιομηχανική ανάπτυξη, η παραγωγή τεράστιου αριθμού χημικών ουσιών, η αύξηση των καυσαερίων και η ανεξέλεγκτη διάδοση της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας, η υπερκατανάλωση βιομηχανικά επεξεργασμένων τροφίμων, ο υποσιτισμός, η υπερεκμετάλλευση των αγρών με την κατάχρηση χημικών λιπασμάτων, φυτοφαρμάκων και φυτοορμονών, καθώς και των παραγωγικών ζώων, με την κατάχρηση φαρμάκων, ορμονών και ασυνήθιστων ζωοτροφών.

Η χαλιναγώγηση της συνεχιζόμενης ρύπανσης και παράλληλα η αποκατάσταση του περιβάλλοντος, πρέπει να είναι στόχοι της ανθρωπότητας. Η προστασία του περιβάλλοντος, εκτός από τη γενικότερη βελτίωση της υγείας και της ευζωΐας των ζωϊκών οργανισμών και των ανθρώπων θα συμβάλει στη μείωση των πιθανοτήτων εμφάνισης διαμαρτιών διάπλασης σε νεογέννητα ζώα και ανθρώπους.